Wat een huishouden of gezin écht nodig heeft: voorbij kokers en protocollen
Hoe kun je huishoudens en gezinnen waarin sprake is van verslaving of psychische problemen en veiligheid in het geding is, écht helpen? Volgens Thijs, actieonderzoeker bij het Instituut voor Publieke Waarden, en Christine, senior projectleider bij kenniscentrum Phrenos, ligt de sleutel niet altijd in méér jeugdbescherming, maar in het centraal zetten van het perspectief van het huishouden of gezin. Dat is de kerngedachte achter de Doorbraakmethode, dat onderdeel vormt van hun actieonderzoek binnen het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming.
Veel onveiligheid in gezinnen ontstaat door problemen van de betrokken volwassenen, meestal de ouders: psychische klachten, verslaving, armoede of gebrek aan huisvesting. Toch is de reflex in de praktijk vaak om snel de jeugdbeschermingsketen in te schakelen. Thijs: “Een voorbeeld is dat van een moeder die was gevlucht van haar vriend en met haar drie kinderen tijdelijk in een bushokje sliep. Een uithuisplaatsingstraject was sneller geregeld dan een woning. Terwijl juist die basisvoorziening cruciaal is voor veiligheid. Vanuit daar kun je weer verder bouwen en kijken welke hulp er nodig is.”
Het actieonderzoek richt zich daarom op het ondersteunen van huishoudens en gezinnen in hun geheel. Hierin werken onderzoekers en professionals in verschillende regio’s samen met het huishouden of gezin om doorbraken te realiseren. Soms gaat het om een huis, soms om inkomen, soms om toegang tot behandeling of om een combinatie van voorgaande. Altijd is het vertrekpunt: wat heeft dit gezin nu écht nodig?
Het perspectief van gezinnen centraal
Een opvallende bevinding is dat het perspectief van het huishouden of gezin met meervoudige problemen als geheel nog te vaak ontbreekt. Professionals zijn vaak gericht op één van de gezinsleden in plaats van op het hele systeem. Zo gaf een depressieve vrouw aan dat het haar zou helpen als haar man zou gaan werken, zodat hun positie als gezin zou verbeteren. De hulp was echter enkel en alleen op haar en haar depressie gericht. Ook ingewikkeld taalgebruik kan leiden tot extra stress. Thijs: “Zo waren er ouders die zelf opperden dat hun kinderen af en toe naar opa en oma konden gaan. Voor hen een praktische oplossing. Maar omdat dat juridisch als ‘uithuisplaatsing’ werd aangemerkt, kregen ze ineens een brief van de rechtbank dat hun kinderen officieel uit huis waren geplaatst. Dat zorgde voor veel stress en onnodig wantrouwen naar de betrokken hulpverlening, die niet op de hoogte was gesteld dat de brief zou komen.”
"Een uithuisplaatsingstraject was sneller geregeld dan een woning"
Meervoudig kijken en handelen
Uit het actieonderzoek blijkt dat er vooral behoefte is aan een meervoudige blik: “Alleen focussen op veiligheid doet tekort aan de werkelijke situatie. Natuurlijk is veiligheid belangrijk, maar vaak is dat niet los te zien van bestaanszekerheid of psychische problemen. Je moet systeemgericht en breed kijken: wat speelt er allemaal en welke interventie helpt dit huishouden of gezin het meest?”
Dat betekent soms praktische oplossingen buiten de gebaande paden. Een woning regelen, een eigen bijdrage voor een verslavingskliniek vergoeden of simpelweg een plek creëren waar een ouder kan opladen, kan meer effect hebben dan nóg een traject in de jeugdzorg. Professionals die deze creatieve oplossingen aandragen, hebben daarbij wel steun nodig van hun organisatie en leidinggevenden.
De rol van het mesoniveau
Niet alleen professionals, ook hun organisaties spelen een cruciale rol. Uit het onderzoek blijkt dat leidinggevenden meer dan we in ons actieonderzoek zien professionals kunnen aansporen om buiten hun kaders te kijken Thijs: “In spannende casussen heb je juist rugdekking nodig om iets buiten de lijntjes te doen. Nu gaat het gesprek vaak over wie waarvoor verantwoordelijk is, in plaats van: wat kunnen we samen toevoegen voor dit huishouden of gezin?”
Christine vult aan: “Managers moeten actief faciliteren dat professionals buiten de gebaande paden kunnen denken en handelen. Dat vraagt lef, maar ook duidelijke samenwerkingsafspraken en vertrouwen in de professional.”
"Naast het micro- en mesoniveau speelt ook het macroniveau een rol,” benadrukt Thijs. “Het gaat hier over de vraag wat er in het stelsel nodig is. Denk bijvoorbeeld alleen al aan dat systeemgericht werken botst met de individueel gerichte financiering van zorg. Dat zijn ingewikkelde discussies, maar wel belangrijk. Daarom organiseren we ook een landelijke reflectiesessie, zodat we bevindingen uit de casuïstiek kunnen terugkoppelen naar ministeries en zo het systeem verder kunnen verbeteren.”
“Managers moeten actief faciliteren dat professionals buiten de gebaande paden kunnen denken en handelen"
In de praktijk
Voor de moeder in het bushokje is het met een goed plan naar de woningcorporatie gelukt om snel een woning te regelen. En voor een vrouw die agressieregulatietherapie opgelegd had gekregen van de rechter wist een team voor elkaar te krijgen dat zij ondanks lange wachtlijsten tóch een plekje kon krijgen. Anders kijken en domeinoverstijgende oplossingen maken een wereld van verschil, zowel voor gezinnen als voor de samenleving.
“Het is vaak niet ingewikkeld als je het huishouden of gezin zelf vraagt wat er nodig is,” zegt Thijs. “Maar zodra je hun situatie opknipt in losse trajecten die elk in onze kokers en protocollen moeten passen, wordt het wél ingewikkeld.”
Aansluiting bij het Toekomstscenario
De inzichten sluiten nauw aan bij het Toekomstscenario kind- en gezinsbescherming. Daarin staat systeemgericht en gezinsgericht werken centraal. Christine: “Als je een moeder met trauma, een vader zonder werk, en een kind met gedragsproblemen allemaal apart benadert, verlies je samenhang. Juist die integrale aanpak, inclusief oog voor bestaanszekerheid, maakt het verschil.”
Dat vraagt ook om aanpassingen op landelijk niveau. Denk aan beschikkingen op huishoudniveau in plaats van per individu, of het wegnemen van financiële drempels zoals hoge eigen bijdragen.
Vooruitkijken
Het actieonderzoek is nog volop in ontwikkeling. De komende periode worden inzichten verder uitgewerkt en gedeeld met betrokken regio’s en ministeries. De voorlopige conclusie is helder: veiligheid vergroten vraagt om méér dan alleen jeugdbescherming. Het vraagt om samenwerking over domeinen heen, meervoudig kijken, en het lef om soms buiten de protocollen te handelen. Of zoals Christine het samenvat: “Uiteindelijk gaat het om de kwaliteit van leven van gezinnen. Veiligheid hoort daarbij, maar pas als je breder kijkt zie je wat er écht nodig is.”